Giải phẫu hệ thần kinh tự chủ

Hệ thần kinh tự chủ được chia làm hai phần là phần giao cảm và phần đối giao cảm, hoạt động theo nguyên tắc đối nghịch nhau.

Nhận định chung

Hệ thần kinh tự chủ còn được gọi là hệ thần kinh thực vật gồm các sợi thần kinh đi từ hệ thần kinh trung ương đến các cơ trơn (của các tuyến, các tạng, các mạch máu) và cơ tim.

Hệ thần kinh tự chủ được chia làm hai phần là phần giao cảm và phần đối giao cảm, hoạt động theo nguyên tắc đối nghịch nhau. Hệ thần kinh tự chủ có cấu tạo:

Trung khu thần kinh tự chủ: gồm các nhân ở trong não hay tuỷ gai.

Các sợi thần kinh từ các nhân trung ương đi ra ngoại biên gồm hai loại: sợi trước hạch (từ nhân tới các hạch) và sợi sau hạch (từ hạch đến cơ quan).

Các hạch thần kinh tự chủ gồm có 3 loại:

Hạch cạnh sống nằm dọc hai bên cột sống.

Hạch trước sống hay hạch trước tạng.

Hạch tận cùng ở ngay gần các cơ quan.

Các đám rối thần kinh tự chủ là các mạng lưới sợi thần kinh giao cảm và đối giao cảm đan nhau chằng chịt trước khi đi vào một cơ quan.

Hệ giao cảm

Phần trung ương

Nhân trung gian bên ở đoạn tuỷ từ ngực 1đến thắt lưng 3 (T1 - L3).

Phần ngoại  biên

Sợi trước hạch theo rễ trước thần kinh gai sống vào nhánh thông trắng đến các hạch giao cảm cạnh sống hoặc đi xuyên qua các hạch này để đến các hạch trước sống.

Các hạch cạnh sống: có hai chuổi hạch giao cảm ở hai bên cột sống từ đáy sọ đến xương cùng. Mỗi chuỗi có 23 hạch, nối với nhau bởi các nhánh gian hạch, tạo thành một thân giao cảm và gồm các phần như sau:

Ở cổ có hạch cổ trên, hạch cổ giữa và hạch cổ dưới; hạch cổ dưới thường kết hợp với hạch ngực 1 để tạo thành hạch sao.

Ở vùng ngực, thắt lưng và cùng: có 11 đến 12 hạch ngực, 3 đến 4 hạch thắt lưng, 4 đến 5 hạch cùng.

Ở vùng cùng cụt hai thân giao cảm tiến lại gần nhau và hoà lẫn thành một hạch cụt.

Hạch trước sống: có hạch tạng, hạch mạc treo tràng trên, hạch mạc treo tràng dưới, hạch chủ thận và hạch hoành.

Sợi sau hạch: từ các hạch cạnh sống hoặc các hạch trước sống, các sợi thần kinh giao cảm đi qua nhánh thông xám, rồi vào các thần kinh gai sống để đến cơ quan mà chúng chi phối.

Hệ đối giao cảm

Trung ương

Gồm hai phần:

Ở não bộ là nhân các thần kinh sọ: III, VII, IX, X.

Ở tuỷ gai là cột nhân trung gian bên đoạn cùng 2 đến 4 (S2-4).

Ngoại biên

Sợi trước hạch: tùy theo nguồn gốc khác nhau.

Từ trung ương phần não bộ: theo các thần kinh sọ III, VII, IX, X để đến các hạch tận cùng (hạch mi, hạch chân bướm khẩu cái, hạch dưới hàm).

Từ trung ương phần tuỷ gai: theo rễ trước các thần kinh gai sống đến các hạch tận cùng ở vùng chậu hông.

Hạch tận cùng: nằm gần hoặc ngay trong thành của các cơ quan mà chúng chi phối.

Sợi sau hạch:  rất ngắn, từ hạch tận cùng đi vào cơ quan.

Chức năng của hệ thần kinh tự chủ

Hai hệ giao cảm và hệ đối giao cảm có tác dụng gần như đối lập nhau. Ví dụ: hệ giao cảm làm giãn đồng tử trong khi hệ đối giao cảm làm co đồng tử. Tuy vậy chúng đều chịu sự chỉ huy của vỏ não và hoạt động phối hợp nhau.

Tác dụng của hệ thần kinh tự chủ

Cơ quan	Giao cảm	Ðối giao cảm
Mống mắt	Giãn đồng tử	co
Tuyến  lệ	Ít hoặc không tác dụng lên sự tiết	Kích thích   tiết
Tuyến nước bọt	Giảm lượng tiết	Tăng lượng tiết
Phế quản	Giãn	Co
Tim	Tăng nhịp, tăng co bóp	Giảm nhịp
Dạ dày, ruột (nhu động và tiết dịch)	Ức chế	Kích thích
Cơ vòng dạ dày, ruột	Co thắt	Giãn
Cơ quan sinh dục	Co rút ống dẫn tinh, túitinh, tiền liệt tuyến và cơ tử cung, co mạch	Giãn mạch
Bàng quang	Ít  hoặc không tác dụng	Co thành bàng quang
Tuỷ thượng thận	Kích thích tiết	Ít hoặc không tác dụng
Mạch máu ở thân và chi	Co	Không tác dụng

  

Hình. Sơ đồ hệ thần kinh tự chủ

1. Dây thần kinh IX   2. Dây thần kinh X  3. Hạch tạng   4. Sợi đối giao cảm chậu  5. Hạch cạnh sống